มหาโมคฺคลฺลานสฺส สีหนาทกถา

[17] อายสฺมาติ วา เทวานํปิยาติ วา ภทฺรภวนฺติ วา ปิยสมุทาจาโร เอโสติ อาห ‘‘อายสฺมาติ ปิยวจนเมต’’นฺติฯ วิญฺญุชาติกา หิ ปรํ ปิเยน สมุทาจรนฺตา ‘‘ภว’’นฺติ วา ‘‘เทวานํปิยา’’ติ วา ‘‘อายสฺมา’’ติ วา สมุทาจรนฺติ, ตสฺมา สมฺมุขา สมฺโพธนวเสน อาวุโสติ, ติโรกฺขํ อายสฺมาติ อยมฺปิ สมุทาจาโรฯ ตยิทํ ปิยวจนํ ครุคารวสปฺปติสฺสวเสน วุจฺจตีติ อาห ‘‘ครุคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมต’’นฺติฯ คุณมหตฺตตาย มหาโมคฺคลฺลาโน, น จูฬโมคฺคลฺลานสฺส อตฺถิตายาติ อาห ‘‘มหา จ โส คุณมหนฺตตายา’’ติฯ ปปฺปฏโกชนฺติ ปถวีสนฺธารกํ อุทกํ อาหจฺจ ฐิเต มหาปถวิยา เหฏฺฐิมตเล สมุฏฺฐิตํ อุทโกเฆน อชฺโฌตฺถเฏ ภูมิปฺปเทเส สญฺชาตกทฺทมปฏลสทิสํ อติมธุรปถวีมณฺฑํฯ น เม ตํ อสฺส ปติรูปนฺติ ตํ อนาปุจฺฉา กรณํ น เม อนุจฺฉวิกํ ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ อนาปุจฺฉา กโรนฺเตน จ ยถา ภควา อิจฺฉิติจฺฉิตํ กิญฺจิ อนาปุจฺฉา กโรติ, เอวมหมฺปีติ ภควตา สมานํ กตฺวา อตฺตานํ มาเนน กตํ วิย ภวิสฺสตีติ อาห ‘‘ยุคคฺคาโห วิย ภควตา สทฺธิํ กโต ภเวยฺยา’’ติฯ ปเรน หิ สทฺธิํ อตฺตานํ ยุคํ ยุคฬํ สมานํ กตฺวา คาโห, ตสฺส มม วา โก วิเสโสติ คหณํ ยุคคฺคาโหฯ

สมฺปนฺนนฺติ สมฺปตฺติยุตฺตํฯ สา ปเนตฺถ รสสมฺปตฺติ อธิปฺเปตา สามญฺญโชตนาย วิเสเส อวฏฺฐานโตฯ เตนาห ‘‘สมฺปนฺนนฺติ มธุรํ สาทุรสนฺติ อตฺโถ’’ติฯ ติวิธญฺหิ สมฺปนฺนํ ปริปุณฺณสมงฺคีมธุรวเสนฯ ตตฺถ –

‘‘สมฺปนฺนํ สาลิเกทารํ, สุวา ภุญฺชนฺติ โกสิย;

ปฏิเวเทมิ เต พฺรหฺเม, น เน วาเรตุมุสฺสเห’’ติฯ (ชา. 1.14.1) –

อิทํ ปริปุณฺณสมฺปนฺนํ นามฯ ปริปุณฺณมฺปิ หิ สมนฺตโต ปนฺนํ ปตฺตนฺติ สมฺปนฺนนฺติ วุจฺจติฯ ‘‘อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต’’ติ (วิภ. 511) อิทํ สมงฺคีสมฺปนฺนํ นามฯ สมงฺคีปิ หิ สมฺมเทว ปนฺโน คโต อุปคโตติ สมฺปนฺโนติ วุจฺจติฯ ‘‘ตตฺรสฺส รุกฺโข สมฺปนฺนผโล จ อุปปนฺนผโล จา’’ติ (ม. นิ. 2.48) อิทํ มธุรสมฺปนฺนํ นามฯ ตตฺถ มธุรสมฺปนฺนํ อิธาธิปฺเปตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อุปปนฺนผโลติ พหุผโลฯ อสฺสาติ ปถวิยา เหฏฺฐิมตลสฺสฯ โอปมฺมนิทสฺสนตฺถนฺติ อุปมาย นิทสฺสนตฺถํฯ อนีฬกนฺติ นิทฺโทสํฯ นิทฺโทสตา เจตฺถ มกฺขิกาทิรหิตตายาติ อาห ‘‘นิมฺมกฺขิก’’นฺติอาทิฯ นตฺถิ เอตฺถ มกฺขิกาติ นิมฺมกฺขิกํฯ มกฺขิกาสทฺเทน เจตฺถ มกฺขิกณฺฑกมฺปิ สามญฺญโต คหิตนฺติ วทนฺติฯ เตเนว ตีสุปิ คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํ ‘‘นิมฺมกฺขิกนฺติ อิมสฺเสวตฺถํ ปกาเสตุํ นิมฺมกฺขิกณฺฑกนฺติ วุตฺตํ, มกฺขิกาหิ ตาสํ อณฺฑเกหิ จ วิรหิตนฺติ อตฺโถ’’ติฯ อยํ ปเนตฺถ อมฺหากํ ขนฺติ ‘‘มกฺขิกานํ อณฺฑานิ มกฺขิกณฺฑานิ, นตฺถิ เอตฺถ มกฺขิกณฺฑานีติ นิมฺมกฺขิกณฺฑนฺติฯ อิมินา มกฺขิกานํ อณฺเฑหิ รหิตตา วุตฺตา, ‘นิมฺมกฺขิก’นฺติ อิมินา ปน มกฺขิกานํเยว อภาโว วุตฺโต’’ติฯ เอตํ กิร มธูติ ขุทฺทกมกฺขิกาหิ กตมธุฯ สพฺพมธูหีติ มหามกฺขิกภมรมกฺขิกาทิกเตหิฯ อคฺคนฺติ อุตฺตมํฯ เสฏฺฐนฺติ ปสตฺถตมํฯ สุรสนฺติ โสภนรสํฯ โอชวนฺตนฺติ อจฺจนฺตโมชสมฺปนฺนํฯ

อายาจนวจนเมตนฺติ อิมินา สมฺปฏิจฺฉนสมฺปหํสนาทิอตฺถํ นิวตฺเตติฯ เอกํ หตฺถนฺติ เอกํ ปาณิตลํฯ ‘‘อภินิมฺมินิสฺสามี’’ติ วุตฺตมตฺถํ ปกาเสตุํ ‘‘ปถวีสทิสํ กริสฺสามี’’ติ วุตฺตํฯ

อยํ นุ โข ปถวี, อุทาหุ น อยนฺติ อิมินา นิมฺมิตปถวิยา ปกติปถวิยา จ สนฺทิสฺสมานตฺตา ‘‘เอสา นุ โข อมฺหากํ ปถวี, อุทาหุ อญฺญา’’ติ อุปฺปชฺชมานกุกฺกุจฺจํ ทสฺเสติฯ นิพทฺธวิปุลาคโม คาโม นิคโม, ปวตฺติตมหาอาโย มหาคาโมติ วุตฺตํ โหติฯ น วา เอส วิปลฺลาโสติ ปุพฺพปกฺขํ นิทสฺเสติฯ กสฺมา ปเนส วิปลฺลาโส น โหตีติ อาห ‘‘อจินฺเตยฺโย หิ อิทฺธิมโต อิทฺธิวิสโย’’ติฯ อิทฺธิพเลเนว เตสํ สตฺตานํ ตาทิโส วิปลฺลาโส น ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ อญฺญถา วิปลฺลาสปฺปฏิลาภํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวํ ปนา’’ติอาทิฯ ครหนฺตาติ สมฺมุขา ครหนฺตาฯ อุปวทนฺตาติ ปรมฺมุขา อกฺโกสนฺตาฯ

นนุ จ อุตฺตรกุรุํ ปิณฺฑาย คมนํ ปฏิเสเธตฺวา วิปลฺลาสมฺปิ สตฺตา ปฏิลเภยฺยุนฺติ การณํ น วุตฺตํ, ตสฺมา กิเมตฺถ การณนฺติ อาห ‘‘ตตฺถ กิญฺจาปี’’ติอาทิฯ ยทิปิ น วุตฺตํ, ตถาปิ ‘‘วิปลฺลาสมฺปิ สตฺตา ปฏิลเภยฺยุ’’นฺติ ปุพฺเพ อธิกตตฺตา เตเนว การเณน ปิณฺฑาย อุตฺตรกุรุคมนมฺปิ ภควตา ปฏิสิทฺธนฺติ วิญฺญายติ, ตสฺมา ตเทว การณํ อิธาปิ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพ’’นฺติฯ วิปลฺลาสมฺปิ สตฺตา ปฏิลเภยฺยุนฺติ อิทํ อิธ อวุตฺตมฺปิ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ อตฺโถปิ จสฺส วุตฺตสทิสเมว เวทิตพฺโพติฯ ‘‘เอวํ ปน วิปลฺลาสํ ปฏิลเภยฺยุ’’นฺติอาทินา ปจฺฉา วุตฺตเมว อตฺถวิกปฺปํ สนฺธาย วทติฯ ยํ ปน ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘เต คุเณ นิพฺพตฺเตตฺวา ทุพฺภิกฺขกาเล ปถวิํ ปริวตฺเตตฺวา ปปฺปฏโกชํ ปริภุญฺชิํสู’’ติ, ตํ อปเนตฺวา เต คุเณ นิพฺพตฺเตตฺวา ทุพฺภิกฺขกาเล อุตฺตรกุรุํ คนฺตฺวา ปิณฺฑาย จริตฺวา ปริภุญฺชิํสูติ เอวเมตฺถ โยชนา กาตพฺพาฯ เอเกน ปทวีติหาเรนาติ เอตฺถ ปทสฺส วีติหรณํ นิกฺขิปนํ ปทวีติหาโร, ปทนิกฺเขโป, ตสฺมา เอเกน ปทนิกฺเขเปนาติ วุตฺตํ โหติฯ เอเกน ปทวีติหาเรน อติกฺกมิตพฺพฏฺฐานญฺจ สมคมเนน ทฺวินฺนํ ปทานํ อนฺตเร มุฏฺฐิรตนมตฺตํ, ตสฺมาฯ มาติกามตฺตํ อธิฏฺฐหิตฺวาติ มุฏฺฐิรตนปฺปมาณํ มาติกามตฺตํ อธิฏฺฐายาติ อตฺโถฯ

นิฏฺฐิตา มหาโมคฺคลฺลานสฺส สีหนาทกถาฯ

วินยปญฺญตฺติยาจนกถา

[18] วินยปญฺญตฺติยาติ ปุพฺเพ อปญฺญตฺตสิกฺขาปทํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เถโร หิ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานิ ฐเปตฺวา อิทานิ ปญฺญเปตพฺพสิกฺขาปทานิ ปาติโมกฺขุทฺเทสญฺจ สนฺธาย ‘‘เอตสฺส ภควา กาโล, เอตสฺส สุคต กาโล, ยํ ภควา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปยฺย, อุทฺทิเสยฺย ปาติโมกฺข’’นฺติ (ปารา. 21) อาหฯ ภควตาปิ –

‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน ปุพฺเพ อปฺปตรานิ เจว สิกฺขาปทานิ อเหสุํ, พหุตรา จ ภิกฺขู อญฺญาย สณฺฐหิํสุฯ โก ปน, ภนฺเต, เหตุ, โก ปจฺจโย, เยน เอตรหิ พหุตรานิ เจว สิกฺขาปทานิ โหนฺติ, อปฺปตรา จ ภิกฺขู อญฺญาย สณฺฐหนฺตีติฯ เอวเมตํ, ภทฺทาลิ, โหติ, สตฺเตสุ หายมาเนสุ สทฺธมฺเม อนฺตรธายมาเน พหุตรานิ เจว สิกฺขาปทานิ โหนฺติ, อปฺปตรา จ ภิกฺขู อญฺญาย สณฺฐหนฺตีติฯ น ตาว, ภทฺทาลิ, สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปติ, ยาว น อิเธกจฺเจ อาสวฏฺฐานียา ธมฺมา สงฺเฆ ปาตุภวนฺตี’’ติ –

อิมสฺมิํ ภทฺทาลิสุตฺเต (ม. นิ. 2.145) วิย เอกจฺเจสุ ปญฺญตฺเตสุปิ ตโต ปรํ ปญฺญเปตพฺพานิ สนฺธาย ‘‘น ตาว, สาริปุตฺต, สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญเปตี’’ติ วุตฺตํฯ อิเธว จ อฏฺฐกถายํ ‘‘สามมฺปิ ปจนํ สมณสารุปฺปํ น โหติ, น จ วฏฺฏตี’’ติ วจนํ ‘‘รตฺติจฺเฉโท วา วสฺสจฺเฉโท วา น กโต’’ติ วจนญฺจ ปุพฺเพ ปญฺญตฺตสิกฺขาปทานํ สพฺภาเว ปมาณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เสสสิกฺขาปทานญฺเจว ปาติโมกฺขุทฺเทสสฺส จ เถรสฺส อายาจเนน ปญฺญตฺตตฺตา ‘‘มูลโต ปภุติ นิทานํ ทสฺเสตุ’’นฺติ อาหฯ รโหคตสฺสาติ รโห ชนวิวิตฺตํ ฐานํ อุปคตสฺสฯ เตน คณสงฺคณิกาภาเวน เถรสฺส กายวิเวกมาหฯ ปฏิสลฺลีนสฺสาติ นานารมฺมณจารโต จิตฺตสฺส นิวตฺติยา ปฏิ สมฺมเทว นิลีนสฺส ตตฺถ อวิสฏจิตฺตสฺสฯ เตน จิตฺตสงฺคณิกาภาเวนสฺส ปุพฺพภาคิยํ จิตฺตวิเวกมาหฯ จิรนฺติ กาลาเปกฺขํ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํฯ จิราติ จิรกาลยุตฺตา ฐิติ อเภเทน วุตฺตาฯ